ازن‌ و روغن‌های ازن‌‌دار در بیماری‌های پوست: مقاله مروری

چکیده

هر چند در طب رایج و رسمی، طیف متنوعی از مواد یا داروهای ضدعفونی‌کننده برای مصارف موضعی عرضه شده است، اما برخی از این مواد یا اقلام دارویی به‌خاطر وجود پاتوژن‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای شیمی‌درمانی، تنها در موارد نادری اثربخشی داشته‌اند. بیش از یک سده است که ازن به عنوان یک ماده ضدعفونی‌کننده اثربخش شناخته شده است. با این‌حال و با توجه به خواص اکسیدکنندگی آن، باید در استفاده از آن احتیاط شود. تنها در یک دهه گذشته، آن‌هم در سایه تعیین دقیق غلظت مصرف ازن و امکان ترکیب آن با تری‌گلیسریدها در قالب یک ترکیب ثابت، استفاده بی‌خطر و ایمن از ازن و تاثیرات آن میسر گردیده است. امروزه، ماندگاری و اثربخشی روغن‌های ازن‌دار کاملا مشخص شده است. با این‌حال، با توجه به تنوع فرآورده‌ها و محصولات موجود در بازار، مقاله حاضر بر آن است تا ضمن بررسی این ترکیبات و مشتقات مختلف، راهکار مشخصی را برای تهیه محصولات و فرآورده‌های باکیفیت پیشنهاد نماید.

۱- مقدمه

افزایش جمعیت سالخوردگان، چاقی، دیابت در کنار عدم بهره‌مندی از خدمات درمانی مناسب ضرورت درمان نزدیک به ۱.۵ میلیارد نفر از مبتلایان به انواع بیماری‌های پوستی و مخاطی ناشی از عوامل بیماری‌زای ویروسی، باکتریایی، قارچی و یا ناشی از اختلال در سوخت‌ساز بدن را بیش از پیش مورد توجه قرار داده است. این بیماری‌ها متنوع‌اند و از جمله شامل زخم پای دیابتی، زخم بستر، زخم‌های پس از سوختگی و تصادفات رانندگی، عفونت‌های ویروسی مزمن ناشی از ویروس پاپیلومای انسانی، عفونت‌های قارچی ناحیه واژینال ناشی از قارچ کاندیدا، تریکوموناس و کلامیدیا به‌ویژه در میان دختران جوان، عفونت‌های ناحیه مخاطی رکتوم همچون شقاق مقعد و آبسه و آفت در ناحیه دهان و زبان می‌شوند.

این دسته از عفونت‌ها و بیماری‌ها گرچه به‌ندرت منجر به مرگ می‌شوند، اما مبتلایان را بسیار آزار می‌دهند، چراکه بسیاری از مبتلایان اغلب از دیابت یا بیماری‌های عروقی همراه با هیپوکسی بافتی رنج می‌برند و برخی دیگر هم به‌واسطه ابتلاء به ایدز و یا اعتیاد به مصرف مواد مخدر دچار نقص سیستم ایمنی هستند. به همین منظور و در راستای درمان این دسته از بیماری‌ها، طیف متنوعی از داروهای گران‌قیمت در طب رایج تجویز می‌شوند که اغلب اثربخشی چندانی ندارند. اثربخشی پایین داروهای تجویزی در طب رایج در واقع به‌خاطر وجود گونه‌های مقاوم به متی‌سیلین یعنی استافیلوکوکوس آرئوس و پسودوموناس آئروژینوزا در عفونت‌ بافت‌های هیپوکسیک و نکروزه می‌باشد. مبتلایان نه تنها از دستورات دارویی تکراری به‌ستوه می‌آیند، بلکه از نبود هرگونه بهبود یا التیام محسوس نیز سرخورده و ناامید می‌شوند. التیام زخم فرآیندی است که در چندین مرحله از جمله خون‌لختگی، التهاب، رشد و تکثیر بافت، بافت‌سازی دوباره و تشکیل بافت جدید در موضع زخم و مرحله بازسازی روی می‌دهد. اما علملکرد سیستم‌های ایمنی ذاتی و اکتسابی بدن اغلب در نتیجه بروز عفونت‌های مزمن و گاه صعب‌العلاج دچار اختلال می‌شود. همین مساله عملکرد نامناسب فاکتورهای ترمیمی در زخم‌های به‌شدت آلوده را نیز به‌خوبی توضیح می‌دهد.

مصرف درست ازن‌ در این زمینه می‌تواند اثربخش باشد، چراکه اول از همه، عوامل بیماری‌زا را از بین می‌برد و پس از آن، به‌واسطه رهاسازی و آزادسازی اکسیژن، روند رشد و تکثیر فیبروبلاست‌ها و در نتیجه، شکل‌گیری اتصالات بین‌سلولی و به‌تبع آن، تکثیر کراتینوبلاست‌ها و التیام ناشی از آن را تشدید و تقویت می‌کند.

در ادامه و در بخش دوم مقاله، واکنش‌های فیزیکی و شیمیایی فرآیند ازن‌زنی (ازن‌‌دار کردن) روغن‌ها و همچنین آزمایشات اساسی لازم برای اطمینان یافتن از کیفیت فرآورده‌های حاصل از ازن‌زنی را به‌طور اجمالی مرور خواهیم نمود. با توجه به وجود شواهد و قرائن آشکار مبنی بر بروز انواع تغییرات پوستی در نتیجه تماس طولانی‌مدت پوست با گاز اووزن و همچنین ضرورت اطلاع و آگاهی خوانندگان از حساسیت بافت‌های پوستی و مخاطی بدن در برابر مقادیر بیش از اندازه ازن‌ گازی‌شکل، در بخش سوم مقاله به این موضوع خواهیم پرداخت. در بخش چهارم، انواع روش‌های ابداعی برای بالا بردن خواص التیام‌بخشی و ضدعفونی‌کنندگی ازن‌ را معرفی خواهیم نمود. در پایان و پس از بررسی انواع پیشنهادات موجود، رهنمودهای مشخصی را در زمینه مصرف موضعی ازن‌ و ترکیبات آن در آینده پیشنهاد خواهیم نمود.

۲- واکنش‌های فیزیکی و شیمیایی در فرآیند ازن‌زنی روغن و معرفی روش‌های کیفیت‌سنجی فرآیند

به‌طور خلاصه و در نتیجه مکانیسم موسوم به فرآیند کریگه، ازن‌ با لیپیدهای غیراشباعی ترکیب و در نتیجه، ازن‌وئید حاصل می‌شود. ازن‌وئید یک ترکیب اولیه و ناپایدار است که به‌سادگی به زویتریون‌ها و جزء کربونیل تجزیه می‌گردد. اما در نتیجه ترکیب این مواد زمینه‌ای در محیط خشک و بدون آب، مشتقات تری‌اوکسالان حلقوی متعارف حاصل می‌شود.

با این‌حال، عبارت «ازن‌زنی» به‌تنهایی و بدون مشخص بودن مقدار پراکسید موجود در روغن هیچ ارزش علمی ندارد. در واقع، ترکیبات ازن‌وئید از منظر درمانی ظرفیت اکسیژن‌رسانی به عمق زخم‌ها و ضایعات پوستی را بدون ایجاد هرگونه حساسیت و تحریک پوستی اولیه دارا می‌باشند. در اندک مطالعات جانوری انجام شده درباره میزان اثربخشی روغن‌های ازن‌‌دار در بهبود و التیام زخم‌ها و ضایعات پوستی حاد چگونگی پاسخ رفتاری جانوران با توجه به مقدار پراکسید موجود در ترکیب ازن‌‌دار مورد مطالعه قرار نگرفته است. به‌تازگی و در یک مطالعه جانوری، میزان اثر درمانی مصرف موضعی روغن کنجد ازن‌‌دار در بهبود و التیام زخم‌های پوستی حاد در موش‌های آزمایشگاهی بررسی شده است. نتایج حاصل از این مطالعه بیانگر آن است که مقدار پایین و زیاد پراکسید (یعنی زیر ۱۰۰۰ و بالای ۳۰۰۰) روند بهبود و التیام ضایعات پوستی را به تعویق می‌اندازد. همین یافته در کنار نتایج حاصل از چند مطالعه دیگر نشان می‌دهد که مقدار متوسط پراکسید (یعنی ۱۵۰۰) بیشترین اثربخشی را در تسریع روند بسته شدن زخم دارد.

شکل ۱ بازنمایی ساختمان شیمیایی مشتقات ازن‌دار که در نتیجه واکنش شیمیایی ازن با تری‌گلیسریدهای غیراشباعی تشکیل می‌شوند. ازنوئید اولیه حالت ناپایدار و موقت دارد و در مرحله بعد به‌صورت ازنوئید ثانویه و طبیعی یا همان ازنوئید کریگه بازآرایی می‌شود.

از نقطه‌نظر مصارف صنعتی، کیفیت مشتقات ازن‌‌دار به‌طور کلی بستگی به پارامترهای متعددی همچون الف) نوع و کیفیت دستگاه‌های ازن‌‌ساز، ب) شرایط ازن‌زنی از لحاظ مدت زمان واکنش، نوع و مقدار مواد واکنش‌دهنده، وجود آب و یا کاتالیزورها و پ) کارآیی دستگاه ازن‌‌ساز از جهت غلظت خروجی ازن، جریان گاز و گاز حامل بستگی دارد. استفاده از اکسیژن گرید پزشکی به عنوان گاز حامل به‌جای هوای معمولی نیز مساله مهمی است که باید مد نظر قرار گیرد. در واقع، استفاده از هوای معمولی حاوی حدود ۷۸ درصد نیتروژن در فرآیند ازن‌زنی لیپیدهای غیراشباعی می‌تواند سبب تولید فرآورده‌های جانبی و بالقوه سمی نیترات‌دار و همچنین کاهش بازدهی فرآیند ازن‌زنی شود. اما مساله مهم دیگر در همین زمینه، شناخت خواص فیزیکی و شیمیایی روغن‌های گیاهی ازن‌دار در حین فرآیند تولید است. به همین منظور و در راستای کیفیت‌سنجی فرآورده‌های روغنی ازن‌دار معمولا تکنیک‌های طیف‌سنجی نظیر طیف‌سنجی تبدیل فوریه مادون‌قرمز و طیف‌سنجی رزونانس مغناطیسی هسته ۱H و BC-NMR در کنار روش‌های وزن‌سنجی برای سنجش مقدار پراکسید، اسیدیته، ید و همچنین سنجش ویسکوزیته فرآورده تولیدی به‌کار گرفته می‌شوند.

۲-۱ روش طیف‌سنجی تبدیل فوریه مادون‌قرمز

از روش طیف‌سنجی تبدیل فوریه مادون‌قرمز برای بازنمایی تفاوت‌های ایجادشده در دامنه ارتعاشات کششی گروه‌های عاملی در حین فرآیند ازن‌زنی روغن‌ها به‌ویژه بازنمایی کاهش دامنه ارتعاشات کششی مربوط به پیوندهای C=C و C-H و همچنین افزایش دامنه ارتعاشات کششی مربوط به CO ازنوئید استفاده می‌شود.

نمونه‌های ازن‌دار معمولا با استفاده از دو روش زیر آنالیز می‌شوند:

• مقدار مناسبی از نمونه (معمولا در حد ۲ میکرولیتر) بین یک زوج از صفحات صیقل‌یافته برومورپتاسیم (صفحات نمکی) قرار داده می‌شود تا از تشکیل هرگونه حباب هوا جلوگیری شود. سپس درصد عبور خطی و یا سایر پارامترهای مناسب در محدوده (۴۰۰۰–۸۰۰ cm−۱) اندازه‌گیری می‌شوند. مجموع اسکن‌های مناسب و حداقل درجه تفکیک‌پذیری تنظیم و طیف‌نگاری انجام می‌شود.
• مقدار مناسبی از نمونه (معمولا در حد ۲ میکرولیتر) در یک حلال مناسب و ترجیحا کلروفورم حل و سپس، محلول حاصل از آن به‌نحوی در نمونه‌گیر قرار داده می‌شود که حباب هوا تشکیل نگردد. سپس درصد عبور خطی و یا سایر پارامترهای مناسب در محدوده (۴۰۰۰–۸۰۰ cm−۱) اندازه‌گیری می‌شوند. مجموع اسکن‌های مناسب و حداقل درجه تفکیک‌پذیری تنظیم و طیف‌نگاری انجام می‌شود.

۲-۲ روش طیف‌سنجی رزونانس مغناطیسی هسته NMR

در نتیجه انجام طیف‌سنجی رزونانس مغناطیسی هسته ۱H و BC-NMR، اطلاعات بیشتری درباره تغییرات گروه‌های عاملی شرکت‌کننده در واکنش ازن‌زنی حاصل می‌گردد. به این ترتیب و با انجام طیف‌سنجی رزونانس مغناطیسی هسته ۱H و BC-NMR هم ناپدید شدن سیگنال‌های باند مضاعف پروتون‌ها و کربن‌ها و هم پیدایش سیگنال بر روی پروتون و کربن ۱، ۲، ۴- تری‌اوکسالان مشخص می‌گردد. آنالیز کمی با استفاده از طیف‌نگاری هنجاری از نواحی اصلی پروتون‌های OCH2 (گلیسرول) که در کل فرآیند ثابت باقی می‌ماند، انجام می‌شود.

طیف‌نگاری با استفاده از ابزارهای مناسب و انحلال نمونه ازن‌دار در یک حلال مناسب (ترجیحا CDC13) انجام می‌شود. به بیان دقیق‌تر، مقدار مناسبی از نمونه (معمولا حدود ۱۰۰ میکرولیتر) در یک لوله NMR 5 میلی‌لیتری در ۷۵۰ میکرولیتر از حلال CDC13 حل و سپس کار آنالیز انجام می‌شود. انجام طیف‌سنجی رزونانس مغناطیسی هسته ۱H برای به دست آوردن داده‌های کمی کفایت می‌کند. اما روش طیف‌سنجی رزونانس مغناطیسی هسته ۱۳C فقط و فقط داده‌ها و اطلاعات کیفی را به‌دست می‌دهد.

۲-۳ نسبت و مقدار ید

نسبت یا مقدار ید (IV) در واقع مقدار ید واکنش‌دهنده (بر حسب گرم) با باندهای مضاعف در ۱۰۰ گرم از نمونه را نشان می‌دهد. مقدار ید (IV) بر اساس مونوگراف‌های فارماکوپه تعیین و سنجش می‌شود. مقدار ید (IV) با استفاده از فرمول زیر محاسبه و تعیین می‌شود:

𝑛IV=1.269⋅۱−𝑛۲𝑚

در معادله بالا، n1 حجم محلول تیوسولفات ۰.۱ مولار بر حسب میلی‌لیتر است که برای انجام آزمایش شاهد استفاده می‌شود. اما n2 حجم محلول تیوسولفات ۰.۱ مولار بر حسب میلی‌لیتر است که برای تیتراسیون استفاده می‌شود و بالاخره، m در معادله بالا، مقدار یا کمیت ماده بر حسب گرم است. بنابراین، مقدار IV معیاری برای سنجش تعداد کل پیوندهای مضاعف نمونه است و از همین‌رو، یک آنالیز شیمیایی مناسب برای ارزیابی کاهش باندهای مضاعف در حین فرآیند ازن‌زنی روغن است و اطلاعات مفیدی را درباره تشکیل ۱، ۲، ۴- تری‌اوکسالان به‌دست می‌دهد.

۲-۴ نسبت و مقدار اسید (شاخص AV)

شاخص (AV) در واقع مقدار ئیدروکسید پتاسیم مورد نیاز برای خنثی‌سازی اسیدهای آزاد موجود در ۱ گرم ماده را نشان می‌دهد. این شاخص با استفاده از فرمول زیر محاسبه می‌شود:

AV=5.610⋅𝑛𝑚

در معادله بالا، n حجم تیترکننده بر حسب میلی‌لیتر و m مقدار یا کمیت ماده بر حسب گرم است. این شاخص در واقع مقدار اسیدیته فرآروده را نشان می‌دهد و شاخصی برای کاهش کیفیت فرآورده‌های جانبی است که در حین فرآیند ازن‌زنی تشکیل می‌شوند.

۲-۵ مقدار پراکسید

با توجه به سهولت و سادگی سنجش مقدار پراکسید و همچنین کم‌هزینه بودن آن، از این روش یعنی سنجش مقدار پراکسید (PV) معمولا به عنوان شاخصی برای سنجش پیشرفت فرآیند ازن‌زنی و کنترل آن استفاده می‌شود. علاوه بر این، شاخص PV می‌تواند برای سنجش تثبیت‌شدگی ازنوئیدهای روغن‌های گیاهی مناسب باشد. از همین‌رو، به‌نظر می‌رسد که سنجش مقدار پراکسید هم در فرآیند توزیع محصول و هم در تعیین روش‌های مناسب برای نگهداری محصول بسیار اهمیت داشته باشد. با این‌حال، برای انکه بتوان مقدار پراکسید را به‌درستی سنجش نمود، استانداردسازی روش سنجش مقدار پراکسید ضروری می‌باشد.

در مقاله حاضر، چگونگی سنجش مقدار پراکسید در مشتقات لیپیدی ازن‌دار هم برپایه داده‌های موجود در منابع کتابخانه‌ای و هم بر اساس آزمایشات انجام‌شده در آزمایشگاه توضیح داده می‌شود. ضمن اینکه، مشابهت‌های این روش با تکنیک‌های دیگر نیز بررسی می‌شود. چنین گزارشی در واقع آشنایی کامل با فرآیند ازن‌زنی روغن‌های گیاهی و همچنین فرآروده‌های حاصل از آن را امکان‌پذیر و در همان‌حال، تعریف و یا تعیین پارامترهای کیفیت‌سنجی مناسب برای مصارف صنعتی را میسر می‌سازد. شاخص PV در واقع مقدار پراکسید موجود در ۱۰۰۰ گرم از نمونه را بر حسب میلی‌ اکی‌والان اکسیژن فعال نشان می‌دهد.

به‌طور کلی، سه روش مختلف برای سنجش مقدار پراکسید به‌کار گرفته شده است. این سه روش عبارتند از:

• نخستین مونوگراف در فارماکوپه‌های دارویی از جمله فارماکوپه اروپا، بریتانیا و آمریکا مطرح و توصیف گردید. مراحل انجام این روش شامل انحلال نمونه در ۳۰ میلی‌لیتر اسید کلروفورم و اسید استیک گلاسیال (با نسبت ۲ به ۳)، افزودن ۰.۵ میلی‌لیتر محلول اشباع‌شده یدید پتاسیم و انجام تیتراسیون با محلول سدیم تیوسولفات پس از گذشت ۱ دقیقه می‌شود.
• دومین روش را مارتینز تلز و همکاران مطرح و ارائه نموده‌اند. مراحل انجام این روش نیز همانند روش بالا شامل انحلال نمونه در ۳۰ میلی‌لیتر کلروفورم و اسید استیک گلاسیال (با نسبت ۲ به ۳) و افزودن ۰.۵ میلی‌لیتر محلول اشباع‌شده یدید پتاسیم می‌شود، با این تفاوت که کار تیتراسیون در این روش پس از ۲۴ ساعت انجام می‌شود.
• سومین روش سنجش مقدار پراکسید به‌تازگی ارائه شده است. مراحل انجام این روش به‌طور خلاصه از این قرار است: مقدار ۲ گرم SO در فلاسک مخروطی‌شکل ۲۵۰ میلی‌لیتری توزین و سپس، ۳۰ میلی‌لیتر کلروفورم و اسید استیک گلاسیال با نسبت ۲ به ۳، به آن افزوده می‌شود. سپس، ۳۰ میلی‌لیتر محلول اشباع‌شده یدید پتاسیم به محلول افزوده و محتویات فلاسک مخروطی‌شکل به مدت ۵ تا ۱۸۰ دقیقه در دمای ۶۰ درجه سانتی‌گراد هم زده می‌شود. پس از این مدت، محلول خنک و ۲۵ میلی‌لیتر آب به آن افزوده می‌شود. برای انجام تیتراسیون، از محلول‌های تیوسولفات سدیم با غلظت مناسب ۰.۰۰۰۱ تا ۰.۱ مولار استفاده می‌شود.

در همه روش‌های بالا، مقدار پراکسید با استفاده از فرمول زیر محاسبه می‌شود:

𝑉PV=1000⋅۱−𝑉۰⋅𝑐𝑚

در معادله بالا، V1 حجم محلول تیوسولفات به‌کار رفته برای تیتراسیون بر حسب میلی‌لیتر و V0 حجم محلول تیوسولفات به‌کار رفته برای آزمایش شاهد بر حسب میلی‌لیتر است. همچنین، c غلظت تیوسولفات و m مقدار یا کمیت نمونه بر حسب گرم است.

درصد بازدهی ازن‌زنی در واقع نسبت مقدار پراکسیداسیون حاصل از فرآیند ازن‌‌زنی به کل ازن مصرفی در سیستم تولید را نشان می‌دهد. درصد بازدهی فرآیند ازن‌زنی با استفاده از فرمول زیر محاسبه می‌شود:

OE=PVs−PV0×۱۰۰۰۲۴OAD×۱۰۰

در معادله بالا، PVs نمونه ازن‌دار، PV0 نمونه فرآوری‌نشده و OAD نیز مقدار ازن مصرفی بر حسب mg/g است.

۲-۶ سنجش ویسکوزیته

سنجش ویسکوزیته روشی مناسب و کارآمد است، سریع و آن‌لاین انجام می‌شود و همچنین، باندهای مضاعف موجود در نمونه را تخمین می‌زند. در واقع، هر چه مدت زمان ازن‌زنی بیشتر شود، میزان ویسکوزیته و قوام‌یافتگی محصول به‌خاطر از بین رفتن باندهای مضاعف افزایش می‌یابد. به علاوه اینکه، این روش در حالت متعارف ابزاری مناسب برای کنترل کیفیت سریع در حین انجام فرآیند ازن‌زنی و همچنین تصمیم‌گیری درباره افزایش مدت زمان انجام فرآیند برای رساندن سطح ازن‌زنی به حد دلخواه می‌باشد.

۳- واکنش‌های پوستی نسبت به تماس با ازن محیطی

پوست و مجرای تنفسی در معرض مستقیم آلاینده‌های زیست‌محیطی از جمله ازن به عنوان یکی از اجزای اصلی مه‌دود فوتوشیمیایی قرار دارند. گرچه مطالعات متعددی تاثیرات ازن بر مجرای تنفسی در جانوران و انسان‌ها را گزارش نموده‌اند، اما درباره تاثیر ازن بر بافت‌های پوست، تنها چند مطالعه آن‌هم به‌تازگی به‌چاپ رسیده‌ است.

پوست از دو لایه اصلی یعنی لایه داخلی درم و لایه بیرونی اپیدرم تشکیل یافته است. لایه داخلی درم عمدتا از فیبروبلاست‌ها و اتصالات بافت پیوندی تشکیل یافته است، در حالی‌که لایه بیرونی اپیدرم حاوی کراتینوسیت‌ها می‌باشد که پس از تمایز تدریجی و تشکیل کورنئوسیت‌های بدون هسته در ماتریس لیپیدی جای می‌گیرند و همراه با آن، سطح خارجی اپیدرم یعنی استراتئوم کورنئوم را تشکیل می‌دهند.

مطالعات پیشین نشان می‌دهند تماس با ازن سبب کاهش و تحلیل رفتن ذخیره آنتی‌اکسیدان‌های چربی‌دوست و محلول در آب همچون اسید اوریک، اسید آسکوربیک و توکوفرول می‌شود و همراه با آن، پارامترهای پراکسیداسیون لیپیدی و تغییر ساختار پروتئین به‌ویژه در لایه‌های بیرونی و خارجی پوست افزایش می‌یابد.

در مطالعات بعدی همچنین مشخص گردید قرار گرفتن موش‌های بدون مو در معرض ازن نه تنها سطح آنتی‌اکسیدان‌ها را کاهش و مارکرهای اکسیداتیو را افزایش می‌دهد، بلکه سبب بروز واکنش‌های سلولی فعال نیز می‌شود.

این تاثیرات را می‌توان به‌صورت زیر خلاصه نمود:

• فعال شدن فاکتور رونویسی حساس به ردوکس: ازن همانند بسیاری دیگر از آلاینده‌های زیست‌محیطی می‌تواند «فاکتورهای رونویسی حساس به ردوکس»[۱] همچون «فاکتور هسته‌ای تقویت‌کننده زنجیره سبک کاپا از لنفوسیت‌های بی فعال‌شده»[۲] را فعال نماید. این فاکتور رونویسی در واقع همانند فعال‌کننده انواعی از ژن‌های پیش‌التهابی مثل IL-8، TNFα، TGFβ و ملکول‌های چسبنده سلولی مثل ICAM و VCAB عمل می‌کند. قابلیت ازن در فعال‌سازی «فاکتور هسته‌ای تقویت‌کننده زنجیره سبک کاپا از لنفوسیت‌های بی فعال‌شده» در سیستم‌های برون‌تنی[۳] و درون‌تنی[۴] بررسی و ارزیابی شده است. تیل و همکاران ضمن استفاده از کراتینوسیت‌های نامیرای انسانی[۵] و با استفاده از سنجش تغییر تحرک الکتروفورزی[۶] نشان دادند ازن توانایی فعال‌سازی «فاکتور هسته‌ای تقویت‌کننده زنجیره سبک کاپا از لنفوسیت‌های بی فعال‌شده» را دارد. آنان در این مطالعه دریافتند که تاثیر ازن در فعال‌سازی این فاکتور رونویسی وابسته به دوز می‌باشد و با توجه به اینکه، تاثیر ازن در فعال‌سازی این فاکتور رونویسی در نتیجه انکوباسیون سلول‌های برخوردار از آنتی‌اکسیدان‌های محلول در چربی مثل توکوفرول متوقف می‌گردد، احتمالا ROS و به‌ویژه H2O2 در بروز آن نقش داشته باشند.
• فعال‌سازی پروتئین شوک حرارتی[۷] و نشان‌گرهای التهابی: قرار گرفتن در معرض ازن (به میزان ۰.۸ میکروگرم بر میلی‌لیتر به مدت ۶ ساعت در هر روز تا ۶ روز) به‌واسطه فعال‌سازی فاکتورهای رونویسی سبب بیان نشان‌گرهای پیش‌التهابی همچون سیکلواکسی‌ژناز-۲ در هوموژنات‌های پوست می‌شود. این تاثیر با افزایش سطح پروتئین شوک حرارتی ۳۲ موسوم به همواکسی‌ژناز-۱ همراه است. در پژوهش حاضر، نخست پوست هوموژنیزه موش را در معرض ازن قرار داده، سپس اثر تنظیمی مثبت انواع پروتئین‌های شوک حرارتی (اعم از پروتئین شوک حرارتی ۳۲، ۲۷ و ۷۰) را بررسی و ارزیابی نمودیم. بر این اساس، پروتئین شوک حرارتی ۲۷ در مقایسه با پروتئین شوک حرارتی ۷۰ و ۳۲، زودترین (ظرف ۲ ساعت پس از تماس با ازن) و شدیدترین واکنش (۲۰ برابر بیشتر) را از خود نشان داد. پروتئین شوک حرارتی ۲۷ اساسا در بخش فوقانی لایه بازال یا غشای قاعده‌ای اپیدرم پوست انسان تظاهر پیدا می‌کند، در حالی‌که پروتئین شوک حرارتی ۷۰ بیشتر در لایه درم پوست ظاهر می‌شود. همین تفاوت در محل و موقعیت این دو پروتئین شوک حرارتی می‌تواند به‌نوعی متفاوت بودن زمان واکنش‌دهی این پروتئین‌ها به ازن را توضیح دهد. بنابراین، امکان دارد ترکیبات زیست‌فعال تولید شده عامل فعال‌سازی پروتئین‌های شوک حرارتی باشند.
• فعال‌سازی ماتریکس متالوپروتئینازها: در میان اجزاء و ساختارهای متعددی از پوست بدن که در نتیجه تماس با آلاینده‌های زیست‌محیطی دچار تغییر می‌شوند، ماتریکس متالوپروتئینازها از جمله اهداف اصلی به‌شمار می‌روند. در واقع، قرار گرفتن در معرض ازن بر روند سنتز و فعالیت این آنزیم‌ها و به‌تبع آن بر ترمیم و بازسازی پوست و همچنین بهبود و التیام زخم تاثیر می‌گذارد. ماتریکس متالوپروتئیناز ۲ و ۹ تنها اعضای خانواده ماتریکس متالوپروتئینازها هستند که توانایی تجزیه کلاژن تیپ IV در غشای قاعده‌ای اپیدرم پوست را دارا می‌باشند. ماتریکس متالوپروتئیناز ۲ همچنین در فرآیندهای پاتولوژیک نظیر فرآیند پیرشدگی ناشی از تابش نور و بروز ضایعات پوستی سرطانی و پیش‌سرطانی نقش دارد. به‌علاوه اینکه، می‌تواند سوبستراها و مواد زمینه‌ای دیگری علاوه بر کلاژن تیپ IV و از جمله سایر اعضای خانواده ماتریکس متالوپروتئینازها را نیز تجزیه و به این ترتیب، روند تجزیه ماتریکس خارج‌سلولی و ترمیم و بازسازی پوست را کنترل نماید. ماتریکس متالوپروتئیناز ۹ نیز همانند ماتریکس متالوپروتئیناز ۲ در پیرشدگی پوست، رشد تومور و همچنین بروز سایر ضایعات پوستی نظیر پسوریازیس و درماتیت پوست نقش دارد. به‌تازگی، در یک مطالعه نشان دادیم که ازن قابلیت تاثیرگذاری بر فعالیت ماتریکس متالوپروتئینازها را دارد. عامل این فعال‌سازی به‌احتمال بسیار زیاد، تولید ملکول‌های زیست‌فعال باید باشد. همچنین، مشخص شده است که ازن می‌تواند از طریق فعال‌سازی iNOS در بافت‌های پوستی سبب تولید NO شود. در نتیجه تولید بیش از اندازه NO و ترکیب آن با سوپراکسید، ترکیب پروکسی‌نیتریت حاصل می‌شود که این ترکیب می‌تواند ماتریکس متالوپروتئینازها و به‌ویژه ماتریکس متالوپروتئیناز ۹ را فعال نماید. بنابراین، افزایش فشار اکسیداتیو در پی تماس با ازن در کنار کنش‌واکنش‌های میان اکسیژن و گاز نیتروژن فعال می‌تواند مکانیسم اصلی در افزایش فعالیت ماتریکس متالوپروتئینازهای موجود در بافت‌های پوست بدن باشد.

۴- واکنش‌های پوست بدن نسبت به تماس با ازن بر حسب سن: بهبود و التیام زخم

التیام و بهبود زخم فرآیندی حیاتی در پوست بدن انسان است که از فشار اکسیداتیو تاثیر می‌پذیرد و با افزایش سن رو به افول می‌گذارد. هر چند روند التیام زخم و مراحل دقیق آن پیچیده است، اما التیام و بهبود زخم‌ها یا ضایعات پوستی با فعال شدن مسیرهای پیام‌رسانی در محل زخم و به‌تبع آن، تبدیل یا تغییر شکل کراتینوسیت‌های بدون تحرک به سلول‌های دارای توانایی تکثیر و جابجایی آغاز می‌شود. این کراتینوسیت‌ها به محض تغییر شکل به‌صورت مجموعه‌ای از ملکول‌ها در می‌آیند و روند تهاجم به ماتریکس اپی‌تلیال آسیب‌دیده و بازسازی لایه اپی‌تلیال سطح زخم را سرعت می‌بخشند. تاخیر در روند التیام و بهبود زخم در افراد پیر و سالخورده به‌خوبی توصیف شده است.

همان‌گونه که در بالا نیز اشاره گردید، قرار گرفتن در معرض ازن همچنین با فعال‌سازی «فاکتور هسته‌ای تقویت‌کننده زنجیره سبک کاپا از لنفوسیت‌های بی فعال‌شده» همراه است. این در حالی است که «فاکتور هسته‌ای تقویت‌کننده زنجیره سبک کاپا از لنفوسیت‌های بی فعال‌شده» نقش مهمی در تنظیم واکنش‌های التهابی و در نتیجه، التیام کامل زخم دارد. افزایش سطح فاکتور رشد تغییردهنده بتا در نتیجه قرار گرفتن در معرض ازن عامل مهمی در بازسازی و ترمیم بافت پوست به‌شمار می‌رود. خلاصه کلام اینکه، ازن به عنوان یک اکسیدان در همان‌حال که سبب بهبود و التیام زخم می‌شود، به‌خاطر تاثیر وابسته به دوز آن در افزایش غلظت فشار اکسیداتیو در جمعیت سالخوردگان می‌تواند آسیب‌زننده و زیانبار باشد. بنابراین، ابعاد این مساله و پیامدهای زیستی و کاربردی آن باید بیش از این بررسی و مطالعه شود.

در یک مطالعه جدید، تاثیرات زیانبار ازن بر روند التیام و بهبود زخم‌ها و ضایعات پوستی در جانوران مسن توصیف و تبیین شده است. در واقع، پس از آنکه محل زخم‌های باز و کاملا عمیق در موش‌های جوان (۸ هفته) و مسن (۱۸ ماهه) بدون مو به‌مدت ۶ ساعت در روز در معرض ۰.۵ میکروگرم بر میلی‌لیتر ازن قرار گرفت، سرعت بسته شدن محل زخم در گروه موش‌های مسن تا حد زیادی به تاخیر افتاد. واقعیت این است که قرار گرفتن در معرض ازن، بسته به سن موش‌های مورد مطالعه می‌تواند تاثیرات متفاوتی را به همراه داشته باشد. به بیان دقیق‌تر، قرار گرفتن در معرض ازن روند بسته شدن زخم در موش‌های پیر را تا حد زیادی به تاخیر انداخت، در حالی‌که در موش‌های جوان، روند آن را در همان چند روز نخست تسریع نمود. این وضعیت شاید مربوط به خواص ضدباکتریال ازن باشد، چرا که مشخص شده است استفاده از ازن همراه با آب پرفشار پاک‌سازی سطح زخم از ذرات چرک و سلول‌های مرده و نکروز شده را سرعت می‌بخشد، عفونت را از بین می‌برد و در نتیجه، مدت زمان درمان بیماران را تا حد زیادی کاهش می‌دهد. به‌تازگی، استفاده از اکسیژن‌درمانی هایپرباریک[۸] در درمان‌های بالینی نشان داد که افزایش فشار اکسیداتیو در محل زخم روند شکل‌گیری بافت گرانولاسیون را افزایش می‌دهد، بسته شدن زخم را تسریع می‌کند و آسیب‌دیدگی محل زخم در لایه درم را بهبود می‌بخشد. بنابراین، بسته شدن سریع محل زخم در گروه جوانان می‌تواند ناشی از کاهش عفونت باکتریال و یا افزایش فشار اکسیداتیو در نتیجه استفاده از ازن در محل زخم باشد.

یکی از عوامل احتمالی که در بروز تاثیر التیام‌دهندگی ازن بر روند بهبودی زخم نقش دارد، تغییر در سطح فعالیت «فاکتور هسته‌ای تقویت‌کننده زنجیره سبک کاپا از لنفوسیت‌های بی فعال‌شده» می‌باشد. نکته جالب آنکه، رابطه وابسته به دوز میان سطح فشار اکسیداتیو و سطح فعالیت «فاکتور هسته‌ای تقویت‌کننده زنجیره سبک کاپا از لنفوسیت‌های بی فعال‌شده» از یک الگوی دو مرحله‌ای تبعیت می‌کند، به این معنا که فشار اکسیداتیو در سطح متوسط از طریق یک مکانیسم مستقل از آنزیم IkB kinase سبب فعال‌سازی «فاکتور هسته‌ای تقویت‌کننده زنجیره سبک کاپا از لنفوسیت‌های بی فعال‌شده» می‌شود. اما افزایش بیش از اندازه سطح فشار اکسیداتیو روند فسفریلاسیون IkBα را متوقف و در نتیجه، مانع از فعالیت «فاکتور هسته‌ای تقویت‌کننده زنجیره سبک کاپا از لنفوسیت‌های بی فعال‌شده» می‌شود.

یک تحلیل احتمالی در خصوص متفاوت بودن اثربخشی ازن در جانوران پیر و مسن آن است که سطح فشار اکسیداتیو حاصل از قرار گرفتن در معرض ازن در کنار عامل پیری، سبب افزایش بیش از حد فشار اکسیداتیو، متوقف شدن زنجیره فسفریلاسیون IkBα و در نتیجه، کاهش فعالیت «فاکتور هسته‌ای تقویت‌کننده زنجیره سبک کاپا از لنفوسیت‌های بی فعال‌شده» می‌شود.

تحلیل بالا را داده‌های مربوط به فاکتور رشد تغییردهنده بتا، به عنوان عامل مهمی در تنظیم روند ترمیم و بازسازی بافت پوست و ارتباط آن با سطح فعالیت «فاکتور هسته‌ای تقویت‌کننده زنجیره سبک کاپا از لنفوسیت‌های بی فعال‌شده» و همچنین سطح فشار اکسیداتیو در کل فرآیند بهبودی زخم نیز تایید و تقویت می‌کند.

۵- مصرف موضعی ازن در پزشکی

تا آن‌جا که ما نگارندگان مقاله حاضر می‌دانیم، نخستین بار در جنگ جهانی اول بود که گاز ازن برای درمان قانقاریا و عفونت‌های ناشی از گونه‌های غیرهوازی کلاستریدیوم در سربازان آلمانی به‌کار گرفته شد. در سال ۱۹۳۶، دکتر پی. آبورگ با استفاده از یک کانول فلزی، نخستین روش را برای رساندن گاز اکسیژن و ازن به داخل ناحیه رکتوم جهت درمان کولیت مزمن و شقاق یا فیستول مقعدی ابداع و ارائه نمود. این شیوه گرچه بسیار تجربی و غیردقیق است، اما هنوز هم از سوی بیشتر پزشکان کوبایی استفاده می‌شود.

در سال ۱۹۳۷، ای. فیش، دندان‌پزشک سوئیسی (۱۸۹۹- ۱۹۶۶) به فکر استفاده از ازن در حرفه خویش افتاد و دست بر قضا، پولیپ‌های عفونی و دردناک دکتر ای. پایر جراح را درمان نمود. به این ترتیب، پایر نسبت به گاز ازن و تاثیرات آن بسیار علاقه‌مند گردید تا آن‌جا که از گاز ازن و مزیت‌های آن در حرفه جراحی خویش استفاده نمود.

بعدها، وارک‌مایستر روشی را برای استفاده از گاز ازن در درمان انواع اولسرهای پوستی ناشی از آترواسکلروز، دیابت و اردیوتراپی ابداع نمود و به همین منظور، یا پای بیماران را در محفظه‌ای از جنس پلی‌اتیلن قرار داد و یا جاهای دیگر بدن را با کلاهک مقاوم به ازن پوشاند. در روش نخست، گاز ازن تنها به داخل محفظه حاوی مقداری آب مقطر تزریق می‌گردید. گاز ازن به‌مدت ۲۰ تا ۲۵ دقیقه درون محفظه باقی می‌ماند، اما پس از آن پخش می‌شد و از بین می‌رفت. غلظت ازن مصرفی از حداکثر ۸۰ میکروگرم بر میلی‌لیتر در زخم‌های چرکین و پیشرفته تا حداقل ۱۰ میکروگرم بر میلی‌لیتر برای زخم‌های در حال بهبود متغیر بوده است، چراکه غلظت بیش از اندازه ازن می‌توانسته برای التیام زخم زیانبار باشد.

در اثنای استفاده از روش دوم یعنی کلاهک مقاوم به ازن و مجهز به دریچه ورودی و خروجی، وارک‌مایستر متوجه شد که جریان مداوم گاز با افت فشار جزئی روند اتساع‌یافتگی رگ‌های خونی در محل زخم را تسریع می‌کند. وارک‌مایستر در سایه بهره‌گیری از هر دو روش، بسیاری از ضایعات عمیق و گسترده و غیر قابل‌علاج با روش‌های دیگر را ظرف ۵۰ تا ۲۰۰ روز درمان نمود. اشاره به این نکته ارزشمند است که گاز ازن تنها در محفظه اشباع‌شده از بخار آب به‌خوبی عمل می‌کند. پوست سالم در جریان درمان با ازن هیچ آسیبی نمی‌بیند. امروزه از این روش‌ها همچنان استفاده می‌شود. با این‌حال، استفاده از روش‌های مزبور تا حدی سخت و دشوار است. ضمن اینکه، هنگام استفاده از این روش‌ها باید نهایت احتیاط را برای جلوگیری از آلودگی هوا به عمل آورد.

مکانیسم عمل روغن‌های ازن‌دار همچنان از موضوعات بحث‌برانگیز است. احتمالا، پس از آنکه تری‌ازنوئید پایدار با ترشحات گرم زخم تماس پیدا می‌کند، به‌تدریج به پراکسیدهای مختلف تجزیه و در نتیجه، به‌سادگی در آب حل می‌شود و به این ترتیب، پراکسید ئیدروژن حاصل می‌شود. همین تشکیل پراکسید ئیدروژن احتمالا می‌تواند تاثیر ضدعفونی‌کنندگی و تحریک‌کنندگی ازن را در بلندمدت توضیح دهد. همین تحلیل را در مورد ضرورت تهیه و استفاده از ترکیبات ازنوئیدی مختلف با غلظت‌های بالا، متوسط و پایین در مراحل مختلف تشکیل و ترمیم زخم (یعنی مرحله التهاب، رشد و تکثیر بافت و بازسازی یا ترمیم پوست) نیز می‌توان مطرح نمود. این مراحل مختلف در واقع با نوع سلول‌های به‌سرعت در حال تغییر و انتشار یا آزادسازی سیتوکین‌ها یا فاکتورهای رشد تاثیرگذار بر روند التیام زخم ارتباط دارند. یک روش جایگزین برای درمان زخم پای دیابت، استفاده از روش اکسیژن‌درمانی هایپرباریک است. اما این روش دو عیب اساسی دارد. نخست اینکه، در این روش تنها می‌توان از اکسیژن هایپرباریک استفاده نمود و دوم اینکه، بیمار در این روش مجبور است برای دو ساعت تمام در یک اتاقک دربسته باقی بماند. علاوه بر این، نتایج درمانی این روش به‌مراتب کمتر از مصرف موضعی ازن است. با توجه به همه این دلایل، امروزه برای پاک‌سازی محل زخم‌ها و گندزدایی عفونت‌ها در ضایعات پوستی و مخاطی ناشی از سوختگی، سوانح و تصادفات رانندگی و موارد مشابه دیگر، استفاده از آب شیرین ازن‌دار در بار نخست و پس از آن، مصرف روغن ازن‌دار در هنگام شب و یا در هنگام استراحت ترجیح داده می‌شود.

اما پرسش مهم و اساسی در این زمینه آن است که آب و یا روغن‌های ازن‌دار چگونه و چه زمانی مصرف می‌شوند؟ زخم‌های مزمن بسیار متنوع‌اند و از جمله شامل زخم پای دیابت و زخم‌های عمیق و عفونی ناشی از آترواسکلروز در اندام‌های انتهایی و یا زخم‌های ناشی از سوختگی و سوانح یا تصادفات رانندگی می‌شوند. علاوه بر این، ضعف سیستم ایمنی بدن در نتیجه شیمی‌درمانی و یا سوء‌تغذیه نیز سبب بروز انواعی از دمل‌های چرکین، فیسور و فیستول، کورک، زخم بستر و اوستئومیلیت می‌شود که حتی پس از درمان‌های مداوم و متعدد نیز بهبود نمی‌یابند.

نزدیک به ۷ میلیون نفر در ایالات متحده آمریکا از این مساله رنج می‌برند و سالانه بیش از ۲۵ میلیارد دلار را برای درمان این نوع از زخم‌های گوناگون هزینه می‌کنند. مصرف انواع مختلف مواد ضدعفونی‌کننده، آنتی‌بیوتیک‌های مختلف، داروهای ضدقارچ و ضدانگل و همچنین فاکتورهای رشد گوناگون به‌ندرت اثربخشی داشته است. البته، روش‌های متعدد دیگری نظیر بادکش‌درمانی، زالودرمانی و اکسیژن‌درمانی موضعی در مراکز درمانی عرضه و کم‌وبیش به‌کار گرفته می‌شوند. این روش آخری اساسا بر این پایه استوار است که اکسیژن‌‌دهی مناسب به محل زخم می‌تواند تاثیر به‌سزائی در فعال‌سازی روند سوخت‌وساز بافت‌های آسیب‌دیده از ایسکمی و همچنین رشد یا تکثیر سلولی در محل زخم داشته باشد. با این‌حال، این روش محدودیت‌های بسیاری نیز دارد. نخست اینکه، استفاده از این روش درمانی سخت و طاقت‌فرسا است و دوم اینکه، تاثیر ضدعفونی‌کنندگی محدودی بر فعالیت و تکثیر پاتوژن‌ها یا عوامل بیماری‌زا دارد.

موضوع مهم دیگر مربوط به بیماری‌ها یا عفونت‌های قارچی ناحیه واژینال می‌شود. بسیاری از زنان اغلب به‌خاطر آمیزش‌های جنسی غیرایمن با شریکان جنسی متعدد، استرس و فشار زندگی و همچنین تغییرات فیزیولوژیک در میزان هورمون‌های جنسی در دوره یائسگی از انواعی از بیماری‌ها یا عفونت‌های ناشی از عوامل بیماری‌زای مختلف نظیر نایسریا گونوکوک، تریکوموناس واژینالیس، کاندیدا آلبیکانز، کلامیدیا تراکوماتیس، ویروس هرپس سیمپلکس تیپ II، ویروس‌های پاپیلومای انسانی رنج می‌برند. امروزه، نزدیک به ۲۰ میلیون نفر در آمریکا مبتلا به عفونت ناشی از ویروس هرپس سیمپلکس تیپ II و بالغ بر ۴۰ میلیون نفر نیز دچار عفونت‌های ناشی از ویروس‌های پاپیلومای انسانی هستند. نکته دیگر آنکه، ماهیت فرصت‌طلبانه این نوع از عفونت‌ها و بیماری‌های مربوط به ناحیه واژینال روند درمان آن‌ها را هر چه پیچیده‌تر می‌سازد. این در حالی است که داروهای تجویزی در طب رایج و رسمی بسیار گران‌قیمت هستند و به‌خاطر مقاومت دارویی پاتوژن‌ها و عوامل بیماری‌زا اثربخشی چندانی نیز ندارند. ضمن اینکه، عوارض جانبی متعدد این دسته از اقلام دارویی استفاده از آن‌ها را محدود و روند درمان را نیز بیش از بیش پیچیده می‌سازد. تا به امروز، طب رسمی به موضوع استعمال موضعی ازن و مشتقات آن در روند درمان توجهی نشان نداده است، چرا که از یک‌سو، استفاده از این روش سودآوری ندارد و از دیگر سو، کارآزمایی‌های بالینی گسترده و متعددی در این زمینه انجام نشده است و اگر هم انجام شده، نتایج حاصل از آن‌ها در نشریات معتبر علمی و پژوهشی به‌چاپ نرسیده‌ است.

در واقع، استفاده از این روش درمانی همچنان در محدوده اختیارات تکنسین‌های تجربی قرار دارد و نتایج حاصل از آن نیز در حد روایت‌های شفاهی گزارش می‌شود. البته، استعمال تزریقی ازن یا به‌عبارتی ازن‌درمانی به روش تزریقی به عنوان درمان مکمل بسیار مناسب و موثر می‌باشد و انجام آن در مقایسه با روش‌های سنتی ازن‌تراپی به روش اتوهموتراپی مینور و ماژور بسیار ساده‌تر و آسان‌تر است. استفاده از این روش آخری یعنی ازن‌درمانی به روش اتوهموتراپی مینور و ماژور در جلوگیری از عود عفونت‌های ناشی از ویروس هرپس سیمپلکس تیپ I و II بسیار نتیجه‌بخش بوده است. با این‌حال، درمان موضعی ازن با استفاده از شستشوی ناحیه واژن با آب شیرین ازن‌دار و استعمال شیاف‌های واژینال حاوی روغن ازن‌دار در هنگام شب نیز باید انجام شود. استفاده از ترکیبات ازن‌دار در بلندمدت در واقع سبب از بین رفتن همه پاتوژن‌ها یا عوامل بیماری‌زا می‌شود. تاکنون، موردی از مقاومت عوامل بیماری‌زا به ازن گزارش نشده است. کرم‌های حاوی روغن‌های ازن‌دار می‌تواند ۳ تا ۴ بار در روز در نواحی خارجی دستگاه تناسلی و همچنین قسمت انتهایی مجرای گوارشی مصرف شود. در مورد عفونت‌های دهان نظیر آفت‌های دهان و دندان، آکنه و یا عفونت ناشی از ویروس هرپس سیمپلکس تیپ I نیز مصرف مناسب و به‌موقع پمادهای ازن‌دار دامنه انتشار پاتوژن‌ها و عوامل بیماری‌زا را به حداقل می‌رساند و در نتیجه، سطح التهاب را کاهش می‌دهد، پاتوژن‌ها را از میان می‌برد و بهبود یا التیام سریع را میسر می‌سازد.

مهم‌تر از همه اینکه، نتایج حاصل از کارآزمایی‌های بالینی که به‌تازگی انتشار یافته، حاکی از اثربخشی روغن گل آفتابگردان ازن‌دار در درمان عفونت قارچی پای ورزشکار و همچنین اونیکومایکوزیس بوده است.

۶- نتیجه‌گیری

در حال حاضر، بیماری‌ها و عفونت‌های آمیزشی به‌ویژه در میان جوانان به‌شدت شیوع پیدا کرده است. بنابراین، استفاده از ترکیبات مناسب و اثربخش ازن‌دار می‌تواند هم به لحاظ اقتصادی و هم به لحاظ اجتماعی بسیار ارزشمند باشد. افراد پیر و مسن نیز دچار انواعی از زخم‌ها و ضایعات می‌شوند که برخی از آن‌ها هرگز التیام نمی‌یابند و زندگی را برای آنان تلخ و ناگوار می‌سازند. امید است که مقاله حاضر موجبات آگاهی پزشکان و متخصصان بهداشت و درمان را فراهم سازد و آنان را در راستای برنامه‌ریزی مناسب برای انجام کارآزمایی‌های بالینی مناسب به منظور بازنمایی اثربخشی ازن‌درمانی بر اساس شواهد و مستندات پزشکی سوق دهد.